Сотталған адамның шартты түрде мерзімінен бұрын босату (ШТМБ) және жаза мерзімін жеңілдету (ЖМЖ) туралы өтінішін қанағаттандырудан бас тарту немесе қайтару
ҚР ҚІЖК-нің 480-бабының 7-бөлігіне сәйкес, сот өтінішті қарау нәтижесінде оны қанағаттандыру, қанағаттандырудан бас тарту немесе ШТМБ өтінішін қанағаттандырудан бас тарту және ЖМЖ шешімін қабылдау туралы қаулы шығарады.
Сонымен қатар, ҚР Жоғарғы Сотының «ШТМБ және ЖМЖ туралы сот практикасы туралы» нормативтік қаулысының 3-тармағына сәйкес, егер материалдарда өтінішті қарауға қажетті жеткілікті деректер болмаса және оларды сот отырысында толықтыру мүмкін болмаса, сот өтінішті тиісті рәсімдеу үшін қайтаруға құқылы.
Алайда, соттар кейде өтініштерді негізсіз қайтарып, сотталғандардың құқықтарын бұзып, әкімшілік кедергілер тудырады.
Мысалы, Алматы қалалық соты 2023 жылғы 18 наурызда Түрксіб аудандық сотының сотталған Б-ның ЖМЖ туралы өтінішін қайтару туралы қаулысын жойды. Апелляциялық инстанция соттың Б-ның өтінішін оны қарастыру үшін қажетті материалдарды талап етпей және оларды сот отырысында зерттемей қайтарғанын атап өтті.
Кейбір жағдайларда соттар сотталғандарда жоқ мәліметтерді талап етті. Мысалы, Қостанай облыстық соты 2023 жылғы 24 тамызда Қостанай қаласының №2 сотының Д-ға қатысты қаулысын жойып, өтінішті мәні бойынша қарау үшін қайта жіберді. Қаулыны жоюдың себебі - соттың жәбірленушілердің тұрғылықты жері туралы мәліметтерді талап етуінің заңсыздығы.
2023 жылғы 4 шілдеде Түрксіб аудандық соты сотталған А-ның ЖМЖ туралы өтінішін дұрыс ресімделмеген деген негізде қайтарды. Алайда, 2023 жылғы 29 тамызда апелляциялық алқа соттың қаулысын жойып, өтінішті мәні бойынша қарауға жіберді, себебі №72 түзеу мекемесі сотқа сотталғанның жеке ісін, жазаның өтелген және өтелмеген мерзімі туралы анықтамаларды, көтермелеулер мен жазалар туралы мәліметтерді ұсынған еді.
Кейбір соттар өтініштерді сот қаулысын шығармай-ақ, жай ғана хатпен қайтарған, бұл ЖМЖ және ШТМБ туралы нормативтік қаулының 3-тармағына қайшы келеді және сотталғандарға сот актісін шағымдану мүмкіндігінен айырады.
Мысалы, Алматы қаласының Жетісу аудандық соты А. және Б. есімді сотталғандардың өтініштерін тек хатпен қайтарған.
Осыған байланысты, соттар негізсіз қайтару фактілерінің алдын алу үшін тиісті шаралар қабылдауы қажет.
ҚР ҚК-нің 39-бабына сәйкес, жаза әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сотталғанды түзету және жаңа қылмыстардың алдын алу мақсатында қолданылады. Жаза дене азабын келтіруді немесе адамдық қадір-қасиетті қорлауды мақсат етпейді.
ҚР ҚК-нің 72, 73, 86, 87-баптарының талаптарын орындаған жағдайда, сотталғандар тағайындалған жазаны толық өтемеуі мүмкін. Олар шартты түрде мерзімінен бұрын босатылуы (ШТМБ) немесе жаза мерзімі жеңіл жазаға ауыстырылуы (ЖМЖ) мүмкін.
ШТМБ және ЖМЖ – бұл мемлекеттің сотталғандарға деген сенімі мен гуманизм актісі, олар өздерінің түзелгенін дәлелдеген жағдайда қолданылатын шаралар.
Соттар ШТМБ және ЖМЖ мәселесін қараған кезде өтініштің заң талаптарына сәйкестігін, ұсынылған материалдардың толықтығын, қажетті мерзімнің келгенін, сондай-ақ сотталғанның мінез-құлқындағы оң өзгерістерді кешенді түрде бағалауы тиіс.
Қоғамда соңғы жылдары ШТМБ және ЖМЖ қолдану өлшемдерінің айқын еместігі, олардың жеткілікті ашықтық пен объективтілікке ие еместігі туралы пікірлер айтылуда.
ШТМБ және ЖМЖ институттары қылмыстық құқық жүйесінде маңызды рөл атқарады, олар сотталғандарды қайта әлеуметтендіруге және қылмыстардың қайталануын азайтуға ықпал етеді. ШТМБ – бұл тағайындалған жазаның мерзімінен бұрын тоқтатылуы, бірақ әдетте сотталғанға сынақ мерзімі қойылады.
ЖМЖ – бұл сотталғанның жағдайын жақсарту тетігі, онда жазаның өтелмеген бөлігі жеңіл жазаға ауыстырылады.
ШТМБ және ЖМЖ екі негізгі критерийге негізделеді:
тағайындалған жазаның белгілі бір бөлігін өтеу, тәртіп бұзушылықтардың болмауы және келтірілген залалды өтеу (формалды критерий);
сотталғанның түзелуі (материалдық критерий).
ШТМБ және ЖМЖ мәселесін шешу соттың айрықша құзыретіне жатады.
ҚР ҚІЖК-нің 477-бабының 1-бөлігіне сәйкес, бұл мәселелер үкім орындалатын жердегі сотпен қаралады. Бұрынғы ҚІЖК кезінде бұл мәселелер жазаны орындайтын мекеменің ұсынысы негізінде қаралатын.
ШТМБ бас бостандығынан айыру немесе бас бостандығын шектеу жазасын өтеп жатқан сотталғандарға қолданылады, ал ЖМЖ тек бас бостандығынан айыру жазасын өтеп жатқан адамдарға қатысты қолданылады. Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар бойынша ШТМБ түзеу жұмыстарына сотталғандарға да қолданылады, ал ЖМЖ – тек бас бостандығынан айыру жазасына сотталғандарға.
ҚР ҚК-нің 72-бабының 8-бөлігі мен 73-бабының 2-бөлігінде көрсетілген кейбір санаттағы адамдарға ШТМБ және ЖМЖ қолданылмайды. Мысалы, сыбайлас жемқорлық, терроризм немесе экстремизм қылмыстары үшін сотталғандарға, адам өліміне әкелген қылмыстар үшін сотталғандарға ШТМБ қолданылмайды.
ШТМБ және ЖМЖ мәселелері ҚР ҚК-нің 72, 73, 86, 87-баптарымен, ҚР ҚІЖК-нің 476, 477, 478, 480-баптарымен, ҚР ҚАК-нің 161, 162, 169-баптарымен және ҚР Жоғарғы Сотының 2015 жылғы 2 қазандағы №6 нормативтік қаулысымен реттеледі.
Қолданыстағы ҚК қабылданған сәттен бастап оның ШТМБ және ЖМЖ қолдануға қатысты нормалары бірнеше рет өзгертілді, сәйкесінше сот практикасы да түзетілді.
Негізінен заңнамаға өзгерістер қоғамға аса қауіп төндіретін (Террористік, сыбайлас жемқорлық, кәмелетке толмағандардың жыныстық тиіспеушілігіне қарсы және т.б.) қылмыстар жасағаны үшін қылмыстық саясатты күшейту шеңберінде енгізілді.
Назар аударыңыз!
«Заң және Құқық» адвокаттық кеңсесі, бұл құжаттың жалпылама екендігіне және нақты сіздің жағдайыңыздың талаптарына сәйкес келмеуі мүмкіндігіне көңіл бөлуіңізді сұрайды. Біздің заңгерлер сіздің нақты жағдайыңызға сәйкес келетін кез келген құқықтық құжатты әзірлеп көмектесуге дайын.
Қосымша ақпарат алу үшін Заңгер/Адвокат телефонына хабарласуыңызға болады: +7 (708) 971-78-58; +7 (700) 978 5755, +7 (700) 978 5085.
Адвокат Алматы Заңгер Қорғаушы Заң қызметі Құқық қорғау Құқықтық қөмек Заңгерлік кеңсе Азаматтық істері Қылмыстық істері Әкімшілік істері Арбитраж даулары Заңгерлік кеңес Заңгер Адвокаттық кеңсе Қазақстан Қорғаушы Заң компаниясы
